Peruko Andeetako geografia zabal eta misteriotsuan, zibilizazio bat loratu zen antzina, historian eta iraganak liluratutakoen bihotzetan arrasto ezabaezina utziz. Huari kultura, bere jatorria mila urte baino gehiagokoa delarik, Andeen erdialdeko eskualde estrategiko batean kokatu zen eta bere ondarea betiko markatuko zuten jarduera sorta garatu zuen. Bere hasieratik azkeneko gainbehera arte, kultura hori non ezarri zen aztertuko dugu eta oparotasuna eta sostengua ekarri zuten hainbat jardueretan sakonduko dugu. Ezagutu ditzagun elkarrekin Huari kulturak Andeetako lurralde magikoetan mendeetan zehar gorde zituen sekretuak.
Edukien aurkibidea
1. Huari kulturaren arbasoen ondarea: mapa historiko eta geografikoa
Peruko Andeetako lurralde zabalean, altxor eskerga bat dago, bere gailur elurtuta eta haran emankorren artean Huari kulturaren arbasoen ondarea gordetzen duena. Antzinako inperio hau K.o. VI eta XI. mendeen artean loratu zen, gaur egun Peru bezala ezagutzen dugun zati handi batean zabalduz. Bere eraginak belaunaldiak gainditu zituen eta bere aztarnak gaurdaino dirau.
Huari kulturaren mapa historiko eta geografikoak elkarri lotuta dauden errepide eta hiriguneen sarea agerian uzten du, zeinak izan ziren haren hedapen eta garapenaren motorra. Merkataritza-bideen eta estrategikoki kokatutako gotorlekuen sare konplexu horri esker, huariek hainbat eskualde eta inguruko herriekin lotura kulturalak ezarri zituzten. Inperioko hiri nabarmenenak bere botere guneetako hainbat ziren, hala nola, Huari hiriburua, Jayhua Marka, non tenplu zeremonial dotoreak eta arkitektura maisutasunez egindako eraikinak zeuden.
Huari kulturaren ondarea ez da soilik bere eragin politiko eta arkitektonikora mugatzen, baita bere ekoizpen artistiko aberatsera ere. Huari sinbolismo sakratuz eta ehungintza teknika konplexuz apaindutako ehun finen sorkuntzan nabarmendu zen. Jantzi hauek beren jainkoak ohoratzeko eta beren jantzien gizarte-egoera sinbolizatzeko erabiltzen ziren. Gainera, perfekzio estetiko handiko zeramikak haien kosmologiari eta bizimoduei buruzko arrasto baliotsuak eskaintzen dizkigute. Huari kulturaren ezagutza Peruko historian aztarna ezabaezina utzi zuen herri baten tradizio, sinesmen eta lorpenetan barrena bidaia liluragarria da.
2. Perun antzinako Huari kulturaren kokapenaren erradiografia
Huari kultura, Wari izenez ere ezaguna, Perun zaharrean garatu zen kolonaurreko zibilizazioa izan zen. Bere kokapen geografikoa egungo Peruko Ayacucho, Huancavelica, Apurímac eta Cuscoko zati batean hedatzen zen. Lurralde zabal honek hainbat paisaia biltzen zituen, Andeetako altueretatik hasi eta kostaldeko behealdeetaraino.
Huariek errepide sare zabal bat eraiki zuten, "Wari Bideak" izenez ezagutzen zirenak, hirigune eta gotorleku nagusiak lotzen zituena. Errepide hauek eskualde ezberdinen arteko komunikazio eraginkorra ahalbidetzen zuten eta salgaiak eta armadak garraiatzeko erabiltzen ziren. Bere bide-sistema hain zen konplexua, ezen Inka Inperio ospetsuaren geroagoko bide-sarean eragina izan zuela uste baita.
Artean, arkitekturan eta zeramikan izan zuen eragin handia izan zen Huari kultura. Bertako zeramikagileek forma geometriko eta diseinu korapilatsuko lorontzi eta ontzi ugari ekoizten zituzten. Gainera, Huari arkitektura nabarmentzen zen bere egitura monumentalengatik, hala nola tenpluak eta harresi handiko itxiturak. Eraikuntza hauek antzinako zibilizazio honen boterea eta antolaketa islatzen zuten.
3. Huari kultur loraldia: bere garapenaren kronologia zehatza
Huari zibilizazioak, Wari kultura izenez ere ezaguna, Erdialdeko Andeen eskualdean kultura loraldi ikusgarria izan zuen VI. mendetik K.o XII. Jarraian, bere garapenaren kronologia zehatza aurkezten dugu, antzinako gizarte honen mugarri nabarmenenak agerian utziz:
1. Hasierako Garaia (K.o. 600-800):
- Hasierako etapa honetan, Huari kultura Ayacucho eskualdean finkatu zen eta bere domeinua inguruko beste eremu batzuetara zabaldu zuen, zeremonia-zentro ikusgarriak eta defentsa-gotorlekuak eraikiz.
- Gobernu sistema zentralizatua ezarri zen eta nekazaritza-teknika aurreratuak garatu ziren, nekazaritza-ekoizpena handitzea eta ekonomia sendo eta oparoa sendotzea ahalbidetuz.
- Huari artea eta arkitektura bere estilo bereizgarria izan zen, ezin hobeto muntatutako harrizko hormak eta goi-erliebearen apaingarriekin, beren mundu-ikuskerako eszena mitologikoak eta zeremonialak irudikatzen zituztenak.
2. Hedapen-aldia (800-1000 AD):
- Garai horretan, Huari kulturak Erdialdeko Andeetako eskualde zabaletan zabaldu zuen bere eragina, Cajamarquilla eta Pikillacta bezalako gune estrategikoetan koloniak eta administrazio zentroak ezarriz.
- Eskualde arteko merkataritza areagotu zen, nekazaritza eta artisautza produktuen trukea erraztuz inguruko kulturekin, hala nola Tiahuanaco kulturarekin. Honek teknika eta estilo artistiko berriak hartzea bultzatu zuen, Huari kultur adierazpen sofistikatua gehiago aberastuz.
- Horrez gain, errepide eta komunikazio sare ikusgarriak eraiki ziren, tropen mobilizazio azkarra ahalbidetuz eta konkistatutako lurraldeen kontrol politiko eta administratiboa erraztuz.
3. Gainbehera garaia (K.o. 1000-1200):
- Huari kulturaren azken etapa honetan, bere botere politiko eta territorialaren narriadura nabaria da, eta horrek barne-gatazkak agertzea eta bere gobernu-egitura zentralizatua desegitea ekarri zuen.
- Gainbehera izan arren, Huari kultura-eraginak bizirik iraun zuen zenbait eremutan, hala nola Pachacámac eskualdean, non arkitektura-aztarnak eta estilo artistiko propioak ikus daitezkeen. Hala ere, Huari kulturak Erdialdeko Andeetan botere nagusia izateari utzi zion.
- Gainbehera garai honek eskualdeko dinamika kultural eta politiko berrien hasiera markatu zuen, Inka Inperioa bezalako ondorengo zibilizazioen agerpenerako oinarriak ezarriz.
4. Huari zibilizazioaren oinarrizko zutabeak: nekazaritza eta arkitektura
Huari zibilizazioaren oinarrizko zutabeak nekazaritza eta arkitektura izan ziren. Bi elementu hauek euren gizartearen oinarri bihurtu ziren eta eskualdeko kultura oparo eta aurreratuaren garapenean lagundu zuten. Nekazaritzak zein arkitekturak funtsezko zeregina izan zuten huaritarren eguneroko bizitzan, gizarte antolatu eta iraunkor bat sortzeko aukera emanez.
Nekazaritza Huari zibilizazioaren jarduera nagusietako bat izan zen, etengabe hazten ari zen biztanleria mantentzeko beharrezko elikadura-segurtasuna ematen zielako. Huariak nekazari adituak ziren eta teknika desberdinak erabiltzen zituzten laboreen ekoizpena maximizatzeko. Hainbat elikagai landatzen zituzten, artoa, patatak, kinoa eta babarrunak barne. Labore hauek haien elikaduraren oinarria ziren eta ongizate orokorrari laguntzen zioten.
Bestalde, Huari arkitektura asmamena eta edertasunagatik da ezaguna. Huariek ikertzaile eta bidaiari modernoak oraindik harritzen dituzten egitura ikusgarriak eraiki zituzten. Bere eraikinak dimentsio handiengatik eta diseinu korapilatsuengatik ezagunak ziren. Harri astunak erabiltzen zituzten eta arreta handiz moldatu zituzten morterorik erabili gabe, beren trebetasun teknikoa eta arkitektura ezagutzak erakutsiz. Eraikin hauek funtzionalak ez ezik, estetikoki atseginak ere izan ziren, Huari edertasunaren zentzua islatuz.
5. Huari artea: euren nortasunaren eta mundu ikuskeraren adierazpen bizia
Huari artea antzinako zibilizazio honen identitatea eta mundu-ikuskera islatzen duen agerpen liluragarria da. Beren adierazpen artistiko ezberdinen bitartez, huariek euren bizimodua, sinesmenak eta inguruko munduarekin zuten harremana transmititu zituzten. Huari artearen ezaugarri nagusietako bat naturarekin komunikatzeko zentzu handia da, sakratutzat eta bizi-iturritzat hartzen zena.
Zeramika izan zen huariek euren artea adierazteko gehien erabiltzen zuten euskarrietako bat. Huariak ontzi, plater eta bestelako ontzien ekoizpenean nabarmendu ziren, erlijio, erritual eta sinboliko motiboekin apainduta zeudenak. Diseinu geometrikoak maiz ziren, bertako artisten trebetasuna eta zehaztasuna erakutsiz. Gainera, gorria, beltza eta zuria bezalako kolore deigarriak erabiltzeak pieza horien edertasuna nabarmentzen lagundu zuen.
Huari artearen beste alderdi aipagarri bat arkitektura da. Bere eraikinak inposagarriak ziren, eraikuntza teknika ezin hobeak eta plangintza zorrotza. Huari tenpluak, jauregiak eta gotorlekuak monumentalak ziren, eta zibilizazio honen hierarkia soziala eta boterea islatzen zituzten. Bere arkitekturan elementu kulturalen presentziak, eskulturak eta erliebeak, esaterako, identitate bereziaren sentsazioa ematen zien bere eraikinei.
6. Huari sistema politikoa: antolaketa konplexua eta zentralizatua
Huari zibilizazioaren sistema politikoa erakunde konplexu eta zentralizatua izan zen, bere eraginkortasunagatik eta hierarkiagatik nabarmentzen zena. Egitura politiko horren bitartez, huariek lurralde zabalak gobernatzea eta administratzea lortu zuten, baliabideak modu eraginkorrean kontrolatzeko eta banatzeko sare bat ezarriz.
Lehenik eta behin, azpimarratzekoa da Huari sistema politikoa antolakuntza hierarkiko batean oinarritzen zela, non boterea elite aginte batek gauzatzen zuen. Elite hau goi karguek eta agintariek osatzen zuten, erabakiak hartzeko eta Huari lurraldeen administrazioaren gaineko kontrol handia zutenak. Buruzagi gorenak, curaca izenez ezagutzen zena, botere absolutua zuen eta bere hitza legea zen Huari inperioan.
Gainera, Huari sistema politikoak bere zentralizazioa izan zuen ezaugarri. Erabaki garrantzitsu guztiak gobernu eliteak hartu zituen eta gero eskualdeko gobernu egitura baten bidez igaro ziren. Toki mailan, gobernu zentralaren politikak eta aginduak ezartzeaz arduratzen ziren administratzaileak izendatu ziren. Zentralizazio horri esker, huariek beren lurraldeen gaineko kontrol handia izan zuten eta beren inperioan kohesioa eta egonkortasuna mantendu zuten.
7. Huari kulturaren eragina ondoko herrietan: lotura kultural iraunkorra
Huari kulturak, bere distira eta sofistikazioagatik ezaguna, arrasto ezabaezina utzi zuen eskualdeko ondoko herrietan. Haien eraginak oztopo geografikoak gainditzen zituen eta mendeetan zehar iraun zuen, lotura kultural iraunkor bat sortuz. Beren aurrerapen teknologikoen, arte-adierazpenen eta gizarte-antolakuntza sistemen bidez, huariek arrasto sakona utzi zuten auzokideengan.
Alboko herrietan Huari-ren eraginaren alderdirik aipagarrienetako bat arkitekturan izan zuen eragina izan zen. Huariak egitura monumental handien eraikuntzan adituak ziren, harria eta lokatza erabiltzen zituzten teknika aurreratuak erabiliz. Metodo arkitektoniko hauek aldameneko herriek hartu zituzten, eta antzeko estetika zuten tenplu eta eraikin ikaragarriak eraiki zituzten. Eraikuntza horietako asko oraindik ere miretsi daitezke eskualdean, huariren ondare kulturalaren oroigarri nabari gisa.
Alboko herrietako huari kulturaren beste ondare esanguratsu bat haien estilo artistikoa izan zen. Huariak zeramika, metalgintza eta ehungintzan maisuak ziren, munduaren ikuspegia eta jainkoarekiko lotura adierazten zuten aparteko piezak sortuz. Trebetasun artistiko hauek ondoko herrietara transmititu ziren, eta haiek huari teknika eta estiloak beren artera egokitu zituzten. Inguruko herrietako pieza eta ehunetan huariren diseinu eta motibo bereizgarriak egoteak eragin kultural sakon horren froga da.
8. Huari zeremonia eta erritualak: kosmosarekiko lotura espirituala
Antzinako Huari kultura, Wari kultura bezala ere ezaguna, kosmosarekin zuen lotura espiritual sakonagatik nabarmendu zen. Zeremonia eta erritu sakratu batzuen bidez, huariek gizateriaren eta inguratzen zituen unibertsoaren arteko harmonia ezarri nahi izan zuten. Praktika hauek ezinbestekotzat jo ziren oreka mantentzeko eta haien zibilizazioaren oparotasuna bermatzeko.
Huariek urteko garai ezberdinetan eta leku sakratuetan egiten ziren zeremonia eta erritu aniztasuna garatu zuten. Esanguratsuenetako batzuk hauek izan ziren:
- Inti Raymi: Eguzkiaren jainkoari omenaldia egiteko ospakizuna.Ekitaldi honetan, Huariek eskerrak eman zizkion Eguzkiari bere bizi-energiagatik eta lurraren emankortasunean izan zuen zereginagatik.
- Pachamama: Ama Lurraren omenezko errituala, Huarirentzat ezinbesteko jainkotzat hartzen dena. Eskaintzen eta otoitzen bitartez naturarekiko harreman emankorra mantendu nahi izan zuten.
- Capacocha: Huari gizarteko klase batzuek praktikatzen duten giza sakrifizioaren zeremonia. Eskaintza honen bidez, oreka kosmikoa eta beren zibilizazioaren babesa bermatzen zutela uste zuten.
Praktika sakratu hauek Huariren jakinduria eta espiritualtasuna islatzen dituzte, haiek haien existentzia zeruko munduarekin lotuta zegoela ulertu baitzuten. Zeremonia eta erritoen bidez, jainkoak ohoratu, haien bedeinkapenak jaso eta harmonia unibertsala mantentzen saiatzen ziren. Debozio-sentimendua transmititzeaz gain, tradizio horiei esker, huariek euren kultura-nortasuna sendotu eta arbasoen ondarea gorde zuten.
9. Ehungintzaren diseinua eta ekoizpena Huari kulturan: trebetasunaren eta sormenaren adierazpena
Huari kulturan ehungintza-diseinua eta ekoizpena trebetasun eta sormenaren adierazpen paregabea dira. Ehungintzak leku nagusia izan zuen antzinako Andeetako zibilizazio honen bizitzan, helburu praktikoetarako zein kultur sinboloak eta esanahiak adierazteko erabiltzen ziren. Ehuntze-tekniken eta diseinu landuen bidez, Huari-k gaur egun ere irauten duen ondare ikusgarria utzi zuen.
Huari artisauek kalitate handiko ehun konplexuak sortzeko duten gaitasuna miresgarria da. Ehuntze-teknika desberdinak erabiltzen zituzten, hala nola eskuz ehuntzea edo ehungailuak erabiliz, askotariko arropa eta osagarriak egiteko. Oihal aipagarrienen artean kapak, biltzeko oihalak eta zapiak daude. Pieza hauek diseinu geometriko korapilatsuekin, animalien irudikapenekin eta giza irudiekin apainduta zeuden, beste motibo batzuen artean, Huariren mundu ikuskera islatzen zutenak.
Sormena ere ezaugarri bereizgarria izan zen Huari ehungintzaren diseinuan eta ekoizpenean. Artisauek kolore sorta zabala erabiltzen zuten, landare, mineral eta animalietatik ateratako koloratzaile naturaletatik lortuak, hariak tindatzeko eta eredu biziak sortzeko. Horrez gain, ehun-teknika desberdinak esperimentatu eta jantziak brodatu eta aplikazioekin apaindu zituzten. Xehetasun horiek edertasunaren eta konplexutasunaren dimentsio gehigarria gehitu zioten huari ehunari, balio kultural eta estetiko handiko objektu bihurtuz.
10. Huari zeramikaren garrantzia: eguneroko bizitzarako eta sinesmenetarako leihoa
Huari zeramika altxor arkeologiko bat da, eta antzinako zibilizazio honen eguneroko bizitza liluragarri eta sinesmenetara begiratzeko aukera ematen digu. Maisutasun eta fintasun handiz landutako pieza baliotsu hauek iraganari leiho bat ematen diote eta huariren kulturari eta bizimoduari buruzko xehetasun bereziak erakusten dituzte.
Huari zeramikak erlijioa eta eguneroko bizitza estuki lotuta zeuden mundu batera garraiatzen gaitu. Aurkitutako zeramika motak erakusten digute huarirentzat jainkoen gurtza haien existentziaren funtsezko alderdia zela. Adibide nabarmena zeremonia-ontziak dira, jainkoak irudikatzen dituzten sinbolo eta diseinuekin apainduak, erritu sakratuak eta jai erlijiosoak egiteko erabiltzen direnak.
Huari zeramikaren bidez agerian jartzen den beste alderdi interesgarri bat antzinako gizarte honen egunerokoa da. Sukaldeko tresnen bidez, lapikoak, platerak eta pitxerrak adibidez, zer elikagai kontsumitzen zituzten, nola prestatzen zituzten eta nola antolatzen zuten dieta ondoriozta dezakegu. Gainera, piezetan jasotako eszenek eguneroko jarduerak erakusten dituzte, hala nola nekazaritza, arrantza eta ehiza, eta Huari garaiko bizitza nolakoa zen imajinatzeko aukera ematen digu.
11. Huari kulturaren aztarnak estimatzeko eta zaintzeko gomendioak
Atal honetan, Huari kulturaren aztarnak balioesteko eta zaintzeko gomendio batzuk aurkezten ditugu:
1. Errespeta ditzagun aztarnategi arkeologikoak: Huari kulturaren aztarnak ezinbestekoak dira eta gure miresmen handiena merezi dute. Gune arkeologiko bat bisitatzen duzunean, gogoratu ingurumena errespetatuz. Saihestu egiturak ukitu edo kaltetu, ez utzi zaborrik eta jarraitu arduradunen argibideak. Honela ziurtatuko da historiako zati zoragarri hauek bere horretan mantentzen direla eta etorkizuneko belaunaldiek estimatu ahal izango dituztela.
2. Jakin dezagun bere istorioa: Huari aztarnak bisitatu aurretik, garrantzitsua da haien historia eta esanahia ezagutzea. Ikertu Huari kultura, bere ondare arkeologikoa eta Peruko historian duen garrantzia. Horrela, ikusten ari zarena hobeto ulertu eta gune hauen garrantziaz jabetuko zara. Gainera, Huari kulturari buruz gehiago ikasteak zure bisita are gehiago gozatzeko aukera emango dizu.
3. Lagun dezagun kontserbazioan: Bisitari gisa, Huari aztarnen kontserbazioan ere lagundu dezakegu. Saihestu kalteak eragin ditzaketen objektuak eramatea, hala nola beira edo plastikozko ontziak. Ez idatzi edo marraztu egituretan eta ez hartu landare edo lorerik. Inguruan zaborra topatzen baduzu, jaso eta jarri adierazitako lekuetan. Gune hauek zaintzeko egiten ditugun ekintza guztiak ezinbestekoak dira epe luzerako kontserbaziorako.
12. Huari: zabaltzea eta balioestea merezi duen ondare kulturala
Huariren ondarea denek ezagutzea eta estimatzea merezi duen harribitxia da. K.a 500 eta 1200 bitartean Peruko Andeetan loratu zen antzinako zibilizazio honek eragin handia utzi zuen eskualdeko historian eta kultur ondarean. Huarin, hainbat alorretan aurrerapen handiak eman ziren, hala nola arkitekturan, zeramikan, ehungintzan eta agerpen artistikoetan, urteetan iraun dutena.
Huari arkitektura ikusgarria da eta zibilizazio honen asmamen eta ezagutza handia islatzen du. Bere tenplu eta eraikin ikusgarriek trebetasun tekniko handia eta plangintza zorrotza erakusten dute. Huariko eraikinak ederki eraikitako hormengatik nabarmentzen dira, arreta handiz landutako harriekin eta eredu arkitektoniko paregabearekin. Gainera, kokapen estrategikoan kokatuta dagoen Huari gotorleku-hiri handia bere antolamenduaren eta hirigintzaren lekuko da.
Huariren ondare kulturalaren alderdirik aipagarrienetako bat zeramika eta ehungintza dira. Huari artisauak maisuak ziren kolorea erabiltzen eta diseinu geometriko ederrak sortzen. Beraien zeramika, kolore biziz eta motibo konplexuz apainduta, zeukaten trebetasun eta sormen maila handiaren adibide dira. Huari ehunak ere ezagunak ziren kalitateagatik eta edertasunagatik. Zibilizazio honetako ehunek ehungintza-teknika konplexuak eta kolore biziak zituzten, eta arropa nahiz erritualetarako erabiltzen ziren.
Q & A
P1:
G: Zein da Huari kulturaren kokapen geografikoa?
A: Huari kultura gaur egungo Peruko Erdialdeko Andeetan zegoen.
P2:
G: Zer motatako jarduerak garatu zituen Huari kulturak?
E: Huari kultura nekazaritzan, arkitekturan eta antolakuntza soziopolitikoan zuen trebetasunagatik nabarmendu zen.
P3:
G: Huari kulturari nolako etekina atera zion bere kokapen geografikoari?
E: Huari kulturaren kokapen geografikoak hainbat baliabide naturaletarako sarbidea eman zien, hala nola, ura, lur emankorrak eta mineralak, nekazaritzan eta beste jarduera ekonomikoetan aurrera egiteko aukera emanez.
P4:
G: Zertan zen Huari kulturaren nekazaritza?
E: Huari kulturaren nekazaritza, batez ere, artoa, patata eta beste labore batzuk, hala nola babarrunak eta kinoa, laborantzan oinarritzen zen. Produkzioa maximizatzeko ureztatze sistema sofistikatuak erabiltzen zituzten.
P5:
G: Zein izan ziren Huari kulturaren arkitektura-lan nagusiak?
E: Huari kultura bere eraikin ikusgarriengatik da ezaguna, hala nola, tenpluak, piramideak eta zeremonial plazak biltzen dituen Huari Multzo Arkeologikoa.
P6:
G: Nola antolatu zen gizartea Huari kulturan?
E: Huari gizartea hierarkikoki antolatuta zegoen, elite agintari batek inperio zentralizatu baten buru zuela. Lan espezializazio maila desberdinak ere bazeuden.
P7:
G: Zer eragin izan zuen Huari kulturak geroagoko zibilizazioetan?
A: Huari kulturak eragin handia izan zuen eskualdean, bai kultura-alderdietan, bai bere estilo arkitektonikoan. Haien ondarea ondorengo zibilizazioetan ikus daiteke, hala nola inkaren kulturan.
Laburbilduz
Laburbilduz, harrigarria da Huari kultura antzinako Peruko erdialdeko mendilerroetako paisaia idoretan nola goratu zen dotoretasunez kontenplatzea. Ayacucho bailaran duen kokapen estrategikoari esker, zibilizazio enigmatiko honi loratu eta bere jarduerak modu harrigarri batean garatu zituen. Euren artzain esentziatik eta naturarekin harmonia ezin hobean, huariek nekazaritza-teknika aurreratuak hartu zituzten, kanal-sistema konplexuak eraiki zituzten eta ehungintza-teknikak hobetu zituzten. Gainera, bere ondare artistiko eta arkitektonikoak harri taila eta dekorazio zeramikarako zuen trebetasuna agerian uzten du. Merkataritza-bideen bitartez, euren eragina zabaldu zuten eta beste kulturekin ezagutzak trukatu zituzten, paisaian eta memoria kolektiboan arrasto ezabaezina utziz. Haien inperioa azkenean lausotu bazen ere, haien ondare kulturalak gaur arte iraun du, arbasoen lurralde hauetan bizi zirenen handitasuna eta sentsibilitatea gogoraraziz. Huari kultura, aparteko iragan baten testigantza eta historian beti dagoela gehiago deskubritu eta baloratzeko gogorarazten duena.